اعتراضات دانشجویان و اساتید دانشگاه بغازیچی استانبول به انتصاب رئیس جدید این دانشگاه از سوی رئیس‌جمهور، بدون مشورت با دانشگاهیان، همچنان ادامه دارد. بغازیچی را احتمالا بتوان از آخرین سنگرهای مقاومت مدنی برای استقلال نهاد دانشگاه برابر مداخلات دولت در ترکیه دانست. تهدیدهای دولت‌ باغچه‌لی، رهبر حزب حرکت ملی‌گرا، سلیمان سویلو، وزیر کشور از حزب عدالت و توسعه و سایر مقام‌های حکومتی تاکنون نتوانسته اعتراضات اساتید و دانشجویان این دانشگاه را متوقف کند. در این یادداشت به این موضوع می‌پردازیم.

ماجرا از کجا شروع شد؟

بغازیچی یکی از پرآوازه‌ترین و با‌کیفیت‌ترین دانشگاه‌های ترکیه در حوزه تحقیق و آموزش با بیش از صدسال سابقه است و آموزش در آن به زبان انگلیسی صورت می‌گیرد.

این دانشگاه در زمینه آموزش علوم انسانی و اجتماعی هم از دانشگاه‌های تراز اول ترکیه محسوب می‌شود. داستان اعتراضات اخیر از آن جا شروع شد که اوائل ماه ژانویه رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه پروفسور ملیح بولو، از نزدیکان به حزب خود یعنی عدالت و توسعه را که جزو هیات علمی بغازیچی نیز نبود، خلاف سنت همیشگی این دانشگاه و بدون در نظر گرفتن خواست دانشگاهیان، به ریاست دانشگاه منصوب کرد. این اقدام اعتراضات گسترده‌ای در میان اعضای هیات علمی و دانشجویان دانشگاه در پی داشت و تعدادی دانشجوی معترض بازداشت شدند (این دانشجویان اکنون آزاد شده‌اند). در عکسی از این اعتراضات که بسیار معروف و نمادین شد، اساتید دانشگاه بغازیچی را در محوطه دانشگاه می‌بینیم که هنگام خواندن بیانیه اعتراضی در حمایت از دانشجویان خود، پشت‌شان را به ساختمان دفتر رئیس دانشگاه برگردانده‌اند و به نوعی به او «نه» می‌گویند.

در واکنش به اعتراضات دانشگاهیان، رسانه‌های حکومتی سعی کردند با برجسته کردن نقش گروه‌های چپ‌گرای معترض و فعالین دگرباش جنسی در اعتراضات دانشجویی، مشروعیت این اعتراضات را زیر سؤال ببرند یا برچسب ضدیت به دین به معترضان بزنند. جالب توجه آن که برخی دانشجویان مذهبی و محجبه بغازیچی هم در صف معترضان به انتصاب رئیس دانشگاه از سوی دولت بودند. (گفت‌وگوی نوشین منگو، روزنامه‌نگار و مجری ترک، با یکی از این دانشجویان را این‌جا ببینید.)

دولت باغچه‌لی رهبر حزب حرکت ملی‌گرا که در حال حاضر شریک حزب عدالت و توسعه در ائتلاف حاکم بر ترکیه است، در توییتی نوشت معترضان دانشجو و فرزندان وطن نیستند، بلکه «مارهای زهرآگینی هستند که باید سرشان را له کرد.» سخنان تند باغچه‌لی سبب شد که توییتر، که خصوصا پس از بستن حساب توییتری دونالد ترامپ رئیس‌جمهور سابق آمریکا، سیاست‌های سخت‌گیرانه‌ای را در مورد رفتارهای سیاستمداران در این شبکه اجتماعی اتخاذ کرده، برخی توییت‌های باغچه‌لی را از دسترس خارج کند.

دانشگاه بغازیچی یکی از نخبه‌پرورترین دانشگاه‌های  ترکیه است، به طوری که فارغ‌التحصیلان آن در چهار گوشه دنیا و به خصوص مراکز دانشگاهی بین‌المللی معتبر مشغول به کارند. همین سبب شد در این مورد دانشگاهیان بتوانند صدای اعتراضشان را به خوبی به گوش جهانیان برسانند. امکانی که همه دانشگاه‌های ترکیه و کشورهای خاورمیانه از آن برخوردار نیستند.

هرچه هست استفاده موثر از توییتر و سایر شبکه‌های اجتماعی از سوی دانشجویان و اعضای هیات علمی در این اعتراضات برجسته بود. گروه‌های مختلفی برای بلند کردن صدای معترضان در فضای مجازی تاسیس شد که در میان آن‌ها می‌توان به حساب توییتری «همبستگی بغازیچی» اشاره کرد که نودهزار تعقیب‌کننده دارد و بیانیه‌ها و اخبار معترضان را منتشر می‌کند.

بسیاری تحلیل‌گران مستقل همچون روشن چاکر روزنامه‌نگار برجسته ترک از این اعتراضات به عنوان نمونه خوبی از نافرمانی مدنی یاد کرده‌اند. اعتراضات بغازیچی به نماد جنبش دانشجویی امروز ترکیه بدل شده است، با این که در شرایط عادی بسیاری از دانشجویان و اعضای هیات علمی این دانشگاه اصولا سیاسی نیستند. 

مخالفت ۷۰ درصدی مردم ترکیه با رئیس دانشگاه انتصابی

جالب آن که نظرسجی‌ها نشان می‌دهد بسیاری از مردم ترکیه با مطالبات دانشجویان و اساتید همدل‌اند. نظرسنجی شرکت متروپل، از معتبرترین شرکت‌های نظرسنجی احزاب سیاسی در ترکیه، نشان می‌دهد که ۷۳ درصد مردم ترکیه که در میان آن‌ها هواداران حزب عدالت و توسعه آقای اردوغان هم حضور دارند، با انتخاب رئیس دانشگاه از سوی رئیس جمهور بدون رای‌گیری از اساتید موافق نیستند. (این گزارش را می‌توانید این جا در صفحه اوزر سنجار رئیس موسسه نظرسنجی متروپل ببینید.)

تضعیف استقلال دانشگاه؛ از کودتای ۱۹۸۰ تا کودتای نافرجام ۲۰۱۶

نهاد دانشگاه و آموزش عالی در ترکیه، از زمان تاسیس جمهوریت به دست مصطفی کمال آتاتورک و پیش‌تر در دوره عثمانی و زمان دارالفنون، هیچ‌گاه به طور کامل مستقل از دولت نبوده است؛ با این حال در دوره‌های مختلف تاریخی و بسته به باز شدن فضای سیاسی، نهاد دانشگاه گاهی توانسته از مداخلات دولت ایمن بماند.

یکی از نقاط عطف تضعیف استقلال نهاد دانشگاه در ترکیه کودتای ۱۲ سپتامبر ۱۹۸۰ نظامیان با هدایت کنعان اورن بود. پس از این کودتا نهادی عریض و طویل با نام «شورای آموزش عالی» (Yok)، تاسیس شد که فلسفه‌اش در واقع کنترل نهاد دانشگاه به دست نظامیان بود و این که دانشگاه نافرمانی مدنی نکند. در ایام منتهی به کودتای ۱۹۸۰ دانشگاه‌ها در ترکیه یکی از مراکز اصلی جنبش‌های دانشجویی و درگیری میان احزاب سیاسی راست و چپ بودند. با کودتا، دانشگاه از اساتید و دانشجویان مخالف تصفیه شد.

حزب عدالت و توسعه رجب طیب اردوغان در سال‌های آغاز به قدرت رسیدن خود و از سال ۲۰۰۲ بدین سو وعده‌های فراوانی در مورد پاک کردن میراث کودتای ۱۹۸۰ از ترکیه داده است. در این میان الغای «شورای آموزش عالی» به عنوان یکی از نهادهای اصلی برجای مانده از دوران کودتا از وعده‌هایی بود که در مقطعی بسیار از زبان رهبران آک پارتی و حتی اردوغان شنیده می‌شد.

ولی به تدریج و با فاصله گرفتن حزب عدالت و توسعه با برخی اهداف اولیه‌اش و اصطلاحا حکومتی‌ و دولتی‌تر شدن این حزب، شورای آموزش عالی هم به جای حذف، بدل به نهادی در دست حکومت جدید برای کنترل دانشگاه‌ها شد.

مهم‌ترین ضربه به استقلال دانشگاه‌ها در سال‌های اخیر با کودتای نافرجام تابستان ۲۰۱۶ و برقراری وضعیت فوق‌العاده و امنیتی در پی آن رخ داد. پس از کودتای ۱۵ ژوئیه، ۱۵ دانشگاه در ترکیه به کلی بسته یا مصادره شدند و کارکنانشان محروم از کار و در مواردی مجبور به جلای وطن شدند. هم‌زمان موج بزرگی از اخراج دانشگاهیان به راه افتاد. در یکی از معروف‌ترین نمونه‌ها هزاران دانشگاهی به اتهام امضای بیانیه «دانشگاهیان برای صلح» در اعتراض به سیاست‌های دولت در مناطق کردنشین از کار اخراج شدند. بسیاری از این افراد که از نخبگان و تحصیل‌کردگان ترکیه بودند مجبور به مهاجرت به سایر کشورها شدند و در مواردی هم گذرنامه‌های ایشان مصادره شد. با گذشت چند سال و پایان وضعیت اضطراری، دادگاه‌های ترکیه امروز حکم به برائت بسیاری از دانشگاهیان اخراج شده داده‌اند. منتهی وضعیت هنوز عادی نشده و اکثر افراد قادر به بازگشتن به کار دانشگاهی قبلی خود در ترکیه نیستند و شغل‌ها به افراد جدیدی واگذار شده است.

بغازیچی؛ آخرین سنگر استقلال دانشگاه

در ایام پس از کودتا چند دانشگاه‌ تراز اول ترکیه به دلیل کیفیت علمی‌شان (یا در مورد دانشگاه‌های خصوصی معروف به سبب مستقل بودن بودجه‌شان) توانسته‌اند استقلال خود را از دولت حفظ کنند یا در این زمینه بکوشند. در این میان می‌توان به دانشگاه فنی خاورمیانه (Orta Doğu Teknik Üniversitesi, OTDU)، و دانشگاه بغازیچی در میان دانشگاه‌های دولتی، و دانشگاه‌هایی چون کوچ و بیلگی در میان دانشگاه‌های خصوصی اشاره کرد. پس بغازیچی از معدود دانشگاه‌هایی بود که استقلال خود را از دولت تاکنون به طور نسبی و به‌رغم سختی‌ها حفظ کرده بود.

در نظام قدیم انتخاب رئیس دانشگاه‌ها در ترکیه که پیش از کودتای نافرجام تابستان ۲۰۱۶ برقرار بود، اعضای هیات علمی هر دانشگاه از میان پروفسورهای نامزد ریاست، از طریق رای‌گیری، سه نفر را به عنوان گزینه ریاست انتخاب می‌کردند. این سه نفر از طریق شورای آموزش عالی یا یوک به رئیس‌جمهور معرفی می‌شد و رئیس‌جمهور هم از میان گزینه‌های پیشنهادی دانشگاهیان یکی را انتخاب می‌کرد. در میان روسای جمهور ترکیه با گرایش اسلام‌گرایانه خصوصا عبدالله گل به این نظام بسیار وفادار بود و در زمان او این نظام برقرار بود.

این روش به خودی خود دموکراتیک بود. با این حال در مورد خاص بغازیچی حتی سنت داخلی دانشگاه بر این بود که پیش از اعلام لیست سه نفره به رئیس‌جمهور، دو نفری که رای کمتری داشتند خود داوطلبانه کنار بکشند تا پروفسوری که رای اکثریت هیات علمی را دارد منصوب شود، یعنی انتخاب صد درصد با دانشگاه باشد.

پس از کودتای نافرجام، در سال ۲۰۱۷ با حکمی حکومتی (KHK) این نظام عوض شد. در وضعیت کنونی شورای آموزش عالی (یوک) بدون مشورت با دانشگاه فهرستی سه نفره (که علی‌القاعده از دانشگاهیان نزدیک به حزب عدالت و توسعه یا حرکت ملی‌گرا هستند) را به رئیس‌جمهور معرفی می‌کند و او از میان ایشان یک نفر را به ریاست انتخاب می‌کند. یعنی در شیوه جدید فردی که ربطی به انتخاب دانشگاهیان ندارد می‌تواند به ریاست منتصب ‌شود.

آن چه مورد بغازیچی را برجسته کرد و سر زبان‌ها انداخت، تاکید این دانشگاه در استقلال برابر دولت است و مقاومت سرسختانه دانشجویان و اساتیدش در برابر رویه جدید. اتفاقی که دانشگاه‌های کوچک و کم‌آوازه‌تر معمولا جسارت یا توان آن را ندارند.

منتقدان وضعیت موجود می‌گویند به‌رغم این که آک‌پارتی خیلی چیزها را در ۱۸ سال حاکمیت خود به دست آورده اما نتوانسته است تا کنترل کامل نهاد فرهنگ را ازآن خود کند؛ آن‌ها می‌گویند با انتصاب رئیس بغازیچی اردوغان می‌خواهد آخرین سنگر استقلال دانشگاه را از میان بردارد.

با این حال مورد بغازیچی نشان می‌دهد که نهاد دانشگاه در ترکیه همچنان زنده است و کوشش دولت برای مداخله در امور دانشگاهیان هنوز با مقاومت‌های بسیار جدی از سوی قشر نخبه و روشنفکر مواجه است. دانشگاهیان می‌گویند بدون رضایت ما حق ندارید برای‌مان رئیس و مدیر انتخاب کنید.